Nepnieuws in Vlaanderen

23 februari 2019By With 1 comment

Professor Ike Picone, geboren en getogen in Hoeilaart, is docent Media en Journalistiek aan de Vrije Universiteit Brussel.

Wat is fake nieuws?

Je hebt ongetwijfeld al veel gehoord over fake news: het verspreiden van foutief nieuws met als doel mensen te misleiden of advertentie-inkomsten te versieren – kijk anders even naar deze korte toelichting. Wat begon als een vervelend maar onschuldig fenomeen, is uitgegroeid tot een belangrijke bezorgdheid bij internationale politici en beleidsvoerders. De reden daarvoor zijn de vermoedens dat Russische instanties gepoogd zouden hebben om de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 te beïnvloeden door foutieve informatie te verspreiden en mensen zo te overtuigen om voor Donald Trump te kiezen.

Het internet maakt het mogelijk om informatie zeer snel te verspreiden, doordat internetgebruikers zelf ook nieuws kunnen delen via mail, Facebook of WhatsApp. We helpen dus met ons allen mee nepnieuws te verspreiden, al doen we dat vaak onbewust. Dit is zeker niet iets waar enkel de ‘internetgeneratie’ zich schuldig aan maakt. In tegendeel, uit een recent onderzoek uit de VS blijkt dat gebruikers van boven de 65 jaar 7 keer vaker dan jongeren nieuws deelden dat duidelijk tot doel had te misleiden tijdens de presidentverkiezingen. Maar hoe zit het met fake nieuws in Vlaanderen?

Wat vinden Vlaamse nieuwsgebruikers van ‘fake news’?

Uit een rapport gebaseerd op een grote enquête dat in juni 2018 gepubliceerd werd, bleek het wel mee te vallen met fake nieuws in Vlaanderen. Slechts 13% van de respondenten gaf aan recent in contact te zijn gekomen met fake nieuws. In vergelijking met andere landen is dit bijzonder weinig.

 

Maar verzonnen verhalen zijn maar een van de vele soorten disinformatie waar mensen mee geconfronteerd kunnen worden. In de survey werd ook gepeild naar o.a. slechte journalistiek en misleidende reclame. De volgende grafieken tonen deze uitsplitsing, enerzijds in termen van (zelf-gerapporteerde) blootstelling, en anderzijds in termen van bezorgdheid.

Opvallend in Vlaanderen is de grote discrepantie tussen de gepercipieerde blootstelling aan verzonnen verhalen enerzijds (13%) en de grote bezorgdheid er omtrent (48%) anderzijds. Vlamingen geven immers aan het meest blootgesteld te worden aan verhalen waarin feiten worden verdraaid (26%) en zijn daar even bezorgd (49%) over als over verzonnen verhalen.

Ondertussen probeert de Europese Commissie een actieplan uit te voeren om fake nieuws tegen te gaan. Hierbij wordt gekeken naar Facebook en Google. Zij hebben ondertussen een gedragscode ondertekenend waarin ze aangeven actie te ondernemen om reclame op hun platformen transparant te maken en vals nieuws weg te filteren. Dat is natuurlijk een huzarenstuk. Het zal bovendien ook niet voldoende zijn. Daarom kijkt de commissie ook naar andere initiatieven, zoals het ondersteunen van goede journalistiek en het opkrikken van onze nieuwsgeletterdheid. Dat laatste omvat de vaardigheden die mensen hebben kritisch met nieuws om te gaan, en daar is volgens de cijfers absoluut nog werk aan.

 

Hoe nieuwsgeletterd zijn Vlamingen?

In de survey werd gepeild naar de graad van nieuwswijsheid van de respondenten. Drie feitelijke vragen werden hiervoor gesteld, waarbij telkens maar 1 antwoord correct was.

Deze cijfers zijn alleszins ontnuchterend. Nog geen 20% van de Vlamingen weet dat nieuwsberichten op Facebook via algoritmes geselecteerd worden (gemiddelde over alle landen is 29%). Zelfs inzake kennis over de werking van klassieke media scoort Vlaanderen laag wanneer slechts 15% van de respondenten correct aangeeft dat persberichten door een woordvoerder en niet door een nieuwsverslaggever (42%) worden geschreven (tegenover respectievelijk 31% en 26% gemiddeld over alle landen heen).

Een reden voor het feit dat Vlamingen niet echt veel kennis hebben over de media zou kunnen zijn omdat ze niet echt kritisch staan tegenover de media en het nieuws vertrouwen. Dat blijkt uit de cijfers inderdaad zo te zijn.

 

Vertrouwen Vlamingen het nieuws?

Het vertrouwen van Vlamingen in het nieuws ligt, zoals ook bij Finnen en Portugezen, bijzonder hoog in vergelijking met andere landen in de studie. Opvallend is zeker ook het verschil tussen Vlaanderen en Wallonië waar respectievelijk 60% en 44% van de respondenten het nieuws in het algemeen vertrouwen[1].

 

VERSCHILLENDE TYPES VERTROUWEN.

 

Het is opvallend dat het vertrouwen in nieuwsmerken in het algemeen hoger lijkt te liggen bij mensen boven dan onder 35 jaar. Het leeftijdsverschil speelt zo veel meer dan bijvoorbeeld in Engeland.

 

Welke inzichten kunnen de Vlaamse nieuwsmedia en de Vlaamse overheid trekken uit deze data?

Disinformatie bestrijden zal meer vergen dan enkel nepnieuws aanpakken. Terwijl media en politici ‘fake news’ vaak voorstellen als een probleem van Russische propaganda of Macedonische tieners, is het duidelijk dat Vlamingen evengoed bezorgd zijn om verhalen waarin feiten worden verdraaid of zelfs slechte journalistiek, zaken die grotendeels door journalisten, politici, en adverteerders worden begaan.

In beleidsdocumenten zoals bijvoorbeeld de recente mededeling van de Europese Commissie inzake desinformatie wordt vaak gewezen op het belang, zelfs de verantwoordelijkheid van burgers om kritisch om te gaan met informatie. In die zin zijn de cijfers ontnuchterend. Nieuwswijsheid is bijzonder laag in Vlaanderen. Inzetten op kritische nieuwsgebruikers zal dus alvast de nodige investeringen vergen, bijvoorbeeld door nog meer in te zetten op kritische informatievaardigheden op school of via initiatieven als Mediawijs.be en Nieuws in de Klas.

Het vertrouwen in nieuws is bijzonder hoog in Vlaanderen. Dat geldt voor nieuwsmedia in het algemeen, maar zeker voor de VRT. Dit is in lijn met resultaten uit andere landen: in de survey hebben openbare omroepen en hun websites doorgaans de hoogste vertrouwensscores, tenminste in die landen waar hun onafhankelijkheid niet in vraag wordt gesteld. In die landen is het algemeen vertrouwen in nieuws bovendien doorgaans hoger, wat er op kan wijzen dat een openbare omroep die vertrouwen wekt, het vertrouwen in de hele markt versterkt.

 

Meer lezen: het rapport (in het Engels) is te raadplegen op www.digitalnewsreport.org.

 

[1] Voor vergelijking tussen Vlaanderen en Wallonië wat ook andere vormen van vertrouwen, en breder, nieuwsgebruik betreft, verwijzen we naar de sectie over België in het Digital News Report.